Grenzeloos responsief: omgaan met storend leerlinggedrag in de lerarenopleiding door boundary crossing tussen opleiding en praktijk

Het is een uitdaging voor studenten om responsief te reageren op (voor hen) storend leerlinggedrag in de klas. Er kunnen daarnaast verschillen bestaan in de begeleiding of opvattingen over het omgaan met storend leerlinggedrag vanuit opleiders in de onderwijsinstelling en de onderwijspraktijk. In dit onderzoek leren opleiders uit deze twee contexten met studenten van en met elkaar opdat studenten zich optimaal kunnen ontwikkelen in het omgaan met (voor hen) storend leerlinggedrag.

Doel

Het overkoepelende doel van dit onderzoek is om aanstaande leerkrachten beter te begeleiden in het omgaan met storend gedrag van leerlingen door gebruik te maken van (ervarings-)kennis uit beide contexten waardoor aanstaande leerkrachten storend gedrag van leerlingen met meer vertrouwen tegemoet kunnen treden.
 

Aanleiding

Nina is vierdejaars student op de Pabo. Op de opleidingsinstelling hoort zij over responsieve gedragsstrategieën die je als leerkracht kunt inzetten bij storend leerlinggedrag. Dit zijn gedragsstrategieën waarbij tegemoetgekomen wordt aan emotionele behoeften van veiligheid en goed contact met leerlingen. Nina loopt nu stage in groep 7. Afgelopen dinsdag had zij een pittige dag. Eén van de kinderen verstoorde haar spellingles door voortdurend door haar instructies heen te praten. Na hem meerdere keren te hebben gewaarschuwd raadde Nina’s mentor aan om de leerling op de gang te zetten. Na het opvolgen van dit advies was het weer stil in de klas. Toch voelde Nina spanning, zowel in haar eigen lichaam als bij de kinderen. Nina realiseert zich dat een leerling uit de klas sturen niet bepaald valt onder responsief leerkrachthandelen. Hierdoor ontdekt Nina tegenstrijdigheid tussen begeleidingsadviezen op de opleidingsinstelling en in haar stageschool, wat haar onzeker maakt: “Hoe moet ik hiermee omgaan?”

Onderzoeksvraag

We gaan vier studies uitvoeren gedurende dit traject, met in iedere studie een andere (maar gerelateerde) onderzoeksvraag. In studie 1 was de onderzoeksvraag: Wat is de relatie tussen de persoonlijke appraisals van aanstaande leerkrachten en (responsieve) gedragsstrategieën in het reageren op storend leerlinggedrag?
In studie 2: Hoe geven aanstaande leerkrachten betekenis aan heterogene of zelfs tegenstrijdige begeleiding en opvattingen van hun opleiders tijdens de lerarenopleiding, met betrekking tot het omgaan met storend leerlinggedrag in hun klas?
In studie 3: Wat kenmerkt een professionaliseringstraject waarin opleiders uit de opleidingsinstelling en opleiders uit de onderwijspraktijk van elkaar kunnen leren opdat er een nieuwe grenspraktijk ontstaat voor het begeleiden op omgaan met storend leerlinggedrag?
In studie 4: Wat is de impact van het professionaliseringstraject voor opleiders en aanstaande leerkrachten op (1) het coping potential van aanstaande leerkrachten, (2) de herstelde continuïteit in de begeleiding van aanstaande leerkrachten en (3) het overbruggen van institutionele grenzen?

Methode

Het onderzoek is ontwerpgericht met elementen van actieonderzoek.

Studie 1

De dataverzameling van studie 1 is inmiddels afgerond. Een convenience sample van 22 aanstaande leerkrachten van acht PABO-opleidingen van Radiant nam deel aan studie 1 (studiejaar 4). Gegevens werden verzameld middels gestructureerde diepte-interviews waarbij een recente onderwijssituatie – waarin een leerling gedrag vertoonde dat door de aanstaande leerkracht als storend werd ervaren – centraal stond. De aanstaande leerkracht werd bevraagd op het specifieke gedrag van de leerling.

Studie 2

De dataverzameling van studie 2 bestaat uit twee fasen. Fase 1: Alle vierdejaars studenten van de voltijd reguliere Pabo Marnix Academie (n=155), worden uitgenodigd om een vragenlijst in te vullen over het omgaan met storend leerlinggedrag en de begeleiding die ze hierop ontvangen. Fase 2: Van de respondenten in fase 1 worden vierdejaars studenten van de voltijd reguliere Pabo Marnix Academie (n=12-24) op basis van saturatie uitgenodigd voor het interview. Dit zijn respondenten die in de vragenlijst hebben aangegeven verschillen te ervaren in de begeleiding en/of opvattingen van hun opleiders uit de praktijk en de onderwijsinstelling en vormen een representatieve steekproef van de doelgroep en praktijkscholen.

Studie 3

In studie 3  nemen tien pedagogen/onderwijskundigen uit de vakgroep Pedagogiek en Onderwijskunde van de Marnix Academie vrijwillig deel aan een Change Lab dat bestaat uit zes sessies met tussenpozen van twee weken. Een Change lab is een leergemeenschap waarin professionals met onderzoekers samenwerken aan herontwerp van hun praktijk. Deze pedagogen/onderwijskundigen benaderen elk een praktijkpartner met wie ze tijdens het Change Lab een duo vormen. De eerste drie sessies zijn gericht op de opleiders, waarbij de opleiders elkaar en elkaars context beter leren kennen. In de volgende drie sessies nemen ook vijf studenten deel die op dat moment stage lopen bij de praktijkpartner, wat resulteert in een totaal van vijf driehoeken. Tussen twee Change lab sessies vindt gezamenlijk participatief actieonderzoek plaats.

Studie 4

Bij de opschaling van het professionaliseringstraject in  studie  4 gaan we uit van een herhaling van de Change Lab cyclus. Opnieuw nemen vijf driehoeken op vrijwillige basis deel aan het professionaliseringstraject. Twee van deze driehoeken worden in detail gevolgd via een casestudie. De dataverzameling en analyse is hetzelfde als in studie 3 en beperkt zich tot de casestudie.

Resultaten

De verwachting is dat we studenten door dit onderzoek beter voorbereid het voor hen storende leerlinggedrag in de klas tegemoet kunnen treden waardoor zij met werkplezier en vitaliteit voor de klas staan en langdurig in het beroep blijven. Door de continuïteit in de begeleiding tussen opleiders te herstellen verwachten we dat studenten zich beter kunnen ontwikkelen als leerkracht doordat zij zich minder onzeker voelen in het omgaan met voor hen storend leerlinggedrag. We verwachten dat herstelde continuïteit in de begeleiding zowel op micro-(intrapersoonlijk), als op meso-(interpersoonlijk), als op macroniveau (institutioneel) positieve effecten heeft.

Verwachte uitkomsten

1. Op microniveau: de student weet hoe hij (responsief) om kan gaan met storend leerlinggedrag en eventuele verschillen tussen opleiders in de begeleiding en/of opvattingen ten aanzien van storend leerlinggedrag, waardoor de student zich beter kan ontwikkelen.
2. Mesoniveau: instituutsopleiders en hun praktijkpartners leren van elkaars (ervarings-)kennis over (responsief) omgaan met storend leerlinggedrag en zorgen in de begeleiding van hun studenten voor herstelde continuïteit. 
3. Macroniveau: opleiders van verschillende praktijkscholen en de opleidingsinstelling leren van ieders (ervarings-)kennis over (responsief) omgaan met storend leerlinggedrag, wat zorgt voor herstelde continuïteit in de begeleiding van studenten.

Bij dit onderzoek zijn de volgende organisaties betrokken: Hogeschool IPABO, Driestar Hogeschool, Thomas More Hogeschool, Hogeschool Viaa, Hogeschool KPZ, Iselinge Hogeschool, Hogeschool de Kempel, Universiteit Utrecht en Universiteit Leiden. Er zullen in totaal 10 partnerscholen meewerken aan dit onderzoek.