Verkennend onderzoek Leren Sociaal Ondernemen op de basisschool

In een verkennend onderzoek is achterhaald op welke wijze vier basisscholen invulling geven aan (elementen van) het Leren Sociaal te Ondernemen. In schoolportretten wordt beschreven wat kenmerkend is aan de missie en visie van deze scholen, wat het curriculum typeert, hoe de leeromgeving wordt vormgegeven en wat de leerkrachten als kritische factoren zien voor het (samen) vormgeven van (elementen van) het Leren Sociaal te Ondernemen op deze basisscholen.

Doel

Met dit verkennend onderzoek willen we via casusbeschrijvingen zicht krijgen op verschillende wijzen waarop basisscholen in Nederland invulling geven aan (elementen van) het Leren Sociaal te Ondernemen teneinde

• kritische factoren te destilleren die mogelijk een rol spelen bij het Leren Sociaal te Ondernemen op de basisschool;
• inspirerende voorbeelden te beschrijven voor basisscholen die (elementen) van het Leren Sociaal te Ondernemen willen implementeren op hun school;
• een bijdrage te leveren aan de curriculumvernieuwing op de pabo;
• een bijdrage te leveren aan een duurzame, leefbare wereld voor allen, nu en in de toekomst;
• aandachtspunten voor vervolgonderzoek met betrekking tot het Leren Sociaal te Ondernemen op de basisschool te genereren.

Onderzoeksvraag

De centrale onderzoeksvraag van dit onderzoek is als volgt geformuleerd: “Hoe geven basisscholen inhoud en vorm aan (elementen van) het Leren Sociaal te Ondernemen?”

Deelvragen die hieruit voortvloeien:

1. Vanuit welke missie en visie krijgt het Leren Sociaal te Ondernemen inhoud en vorm?
2. Welke onderwijsinhouden omvat het curriculum?
3. Wat kenmerkt de leeromgeving?
4. Wat zijn kritische succesfactoren bij het inhoud en vormgeven van (elementen van) het Leren Sociaal te Ondernemen?
5. Wat zijn kritische belemmerende factoren bij het inhoud en vormgeven van (elementen van) het Leren Sociaal te Ondernemen

Methode

Op de drie trapsgewijs geselecteerde basisscholen zijn drie semigestructureerde groepsinterviews en één semigestructureerd individueel interview afgenomen. Totaal zijn 10 leerkrachten gedurende negentig minuten bevraagd. De deelvragen die centraal stonden in dit onderzoek zijn richtinggevend geweest voor de interviewvragen. Voor elke deelvraag is een cluster interviewvragen geformuleerd dat ter feedback aan de onderzoeksgroep is voorgelegd. De geluidsopnamen van elk interview zijn vervolgens door een op gedragscode geïnstrueerde student getranscribeerd.

Ten einde de verzamelde ruwe interviewdata te ordenen is in een iteratief proces een coderingsmatrix ontworpen waarbij het theoretisch kader uitgangspunt vormde voor de definiëring van de categorieën en subcategorieën. Deze coderingsmatrix is doorontwikkeld tijdens de data-analyse. Twee onderzoekers ordenden de letterlijke uitspraken van de respondenten van één interview onafhankelijk van elkaar in passende categoriecellen van de coderingsmatrix en vergeleken hun ordening telkens na twee bladzijden. Coderingsverschillen zijn besproken om tot een gezamenlijk gedragen ordening te komen en de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid te vergroten. De codering van de andere twee interviews is door de individuele onderzoekers verricht die elkaar consulteerden bij twijfel.

Ten einde tot datareductie te komen zijn de geordende letterlijke uitspraken uit de coderingsmatrix vervolgens door twee samenwerkende onderzoekers kernachtig samengevat in een analysematrix. Uitgangspunt was daarbij zo dichtmogelijk bij de oorspronkelijke tekst te blijven en interpretaties te vermijden. De ingevulde analysematrix vormde vervolgens de basis voor de beschrijving van karakteristieke schoolportretten en de beschrijving van de overeenkomst en verschillen tussen de scholen wat betreft het vormgeven aan (elementen van) Leren Sociaal te Ondernemen.

Resultaten

Analyse van de vier schoolportretten levert de volgende voorlopige (belangrijkste) resultaten op:

1. Missie en visie. Geïnterviewden vinden het belangrijk dat leerlingen zichzelf en hun plek in de wereld leren kennen én dat zij betrokken raken op de ander en de wereld om hen heen. De subjectificerende en socialiserende functies van onderwijs respectievelijk de pedagogische en maatschappelijke dimensie van Leren Sociaal te Ondernemen komen hierin naar voren.
2. Curriculum. Het onderwijs is doorgaans thematisch en vakoverstijgend georganiseerd. Leerlingen komen binnen thema’s in aanraking met duurzame vraagstukken. De genoemde onderwijsinhouden en thema’ zijn te koppelen aan de Sustainable Development Goals zoals deze door UNESCO zijn geformuleerd. Kerndoelen van verschillende vakken (burgerschapsvorming, zaakvakken, creatieve vakken, sociaal-emotionele ontwikkeling en taal) zijn (mede) richtinggevend voor het leren.
3.  Leeromgeving. Authentieke, levensechte taken of uitdagingen waar leerlingen zich aan verbinden zijn uitgangspunt voor het leren. ‘Leren door te doen’ kenmerkt het leerproces op alle scholen. Er is ruimte voor alle aspecten van ondernemerschap. Er vindt veel dialoog en ontmoeting plaats bij uitdagingen t.a.v. duurzame ontwikkeling en er wordt onder begeleiding gereflecteerd op product, proces en/of persoonlijke ontwikkeling.  De kinderen hebben de regie en zijn eigenaar van het (leer)proces. De leerkracht vervult doorgaans een coachende rol.
4. Kritische succesfactoren: een ‘whole school approach’, toereikende faciliteiten, het als (deel)team gezamenlijk open lerend ontwerpen vanuit heldere ontwerpprincipes en het regelmatige monitoren van de ingezette koers genoemd.  Kritische belemmerende factoren: het gezamenlijk open lerend ontwerpen met een te grote groep, onvoldoende lef hebben om buiten de gebaande (onderwijs)paden te treden, een mono-culturele schoolpopulatie waar minder aangrijpingspunten bestaan voor duurzame vraagstukken.

Tips en advies

Aandachtspunten voor de adoptie en implementatie van het Leren sociaal te ondernemen:

• Zorg dat de drie dimensies van het fundament van Leren Sociaal te Ondernemen (de pedagogische, de maatschappelijke en de handelingsgerichte dimensie) herkenbaar zijn in de missie en visie van de school en gedragen worden door de teamleden;
• Kies voor een ‘whole school approach’.

Aandachtspunten voor een succesvol verloop van het ontwerpproces van het Leren Sociaal te Onderwerpen:

• Zorg voor toereikende faciliteiten (zoals financiële middelen, overleg- en voorbereidingstijd);
• Ontwerp en evalueer samen;  
• Monitor de ingezette koers regelmatig;
• Neem levensechte, authentieke duurzaamheidsuitdagingen die spelen in de leefwereld van de leerlingen als het vertrekpunt;
• Beschrijf welke SDG’s, leerinhouden en competenties centraal staan in het ontwerp;
• Beschrijf hoe er aandacht wordt besteed aan de verschillende componenten van het leren sociaal te ondernemen (in verbinding staan, kansen onderkennen, ideeën generen, initiatieven ontplooien, waarde creëren);
• Beschrijf hoe er gezorgd wordt voor een krachtige leeromgeving (leerlingen zijn eigenaar, leerlingen participeren in de hen omringende wereld, waarbij er ruimte is om deze te exploreren, er vindt ontmoeting en dialoog plaats, leerlingen komen in aanraking met conflicterende behoeften en opvattingen, korte cycli van ‘handelen-feedback-reflectie’ volgen elkaar op.

Hoe nu verder?

Concluderend kan vastgesteld worden dat het belang van kinderen leren bijdragen aan duurzame ontwikkeling op de onderzochte scholen tot uiting komt in de missie en visie, het curriculum en de inrichting van de leeromgeving. Startpunt voor het Leren Sociaal te Ondernemen is doorgaans dat leerlingen zich verbinden aan levensechte, authentieke uitdagingen om vervolgens een bijdrage aan een verbetering ten goede te realiseren. In de beschrijvingen van de schoolportretten zijn de componenten van het Leren Sociaal te Ondernemen herkenbaar.

De schoolportretten leveren een verdieping/verrijking van de eerder via literatuurstudie geformuleerde ontwerpprincipes. Deze ontwerpprincipes zijn wisselend in meerdere en mindere mate herkenbaar in de ontwerpen van de scholen die participeerden in dit verkennende onderzoek en zijn onderwerp van vervolgonderzoek. Welke ontwerpprincipes werken hoe en onder welke voorwaarden bij het ontwerpen en uitvoeren van onderwijs in het Leren Sociaal te Ondernemen? Moeten één of meerdere ontwerpprincipes aangescherpt worden? Welke ontwerpprincipes ontbreken mogelijk nog?  

Als kenmerk van de leeromgeving wordt als ontwerpprincipe o.a. genoemd: korte cycli van ‘handelen – feedback – reflectie’ volgen elkaar op. Nog onvoldoende duidelijk is op welke wijze de leerkrachten deze cycli vormgeven in de praktijk, wat daarbij aandachtspunten zijn en wat dat aan kennis, vaardigheden en inzichten van de leerkracht verondersteld. Dit aspect wordt meegenomen in het ontwerpgerichte praktijkonderzoek.