Leren Sociaal te Ondernemen op De Buitenburcht
In dit praktijkgerichte ontwerponderzoek heeft een multidisciplinair onderzoeksteam (lector, schoolleider, pabo-studenten, leerkracht- en docentonderzoekers) onderzocht hoe een onderwijsleeromgeving ontworpen kan worden die het Leren Sociaal te Ondernemen ondersteunt in de bovenbouw van een basisschool. Middels praktijkgericht ontwerponderzoek zijn overdraagbare inhoudelijke en procedurele ontwerpprincipes voor het leren sociaal te ondernemen in de basisschool gedestilleerd.
Kinderen als (sociale) changemakers
Doel
Onderwijs in burgerschapsvorming wordt steeds belangrijker in het Primaire onderwijs. Onderwijs in het Leren Sociaal te Ondernemen wordt in dit onderzoek gezien als het onderdeel van burgerschapsonderwijs dat zich richt op het voorbereiden op het deelnemen aan en vormgeven van de maatschappij. Het inspectierapport van maart 2022 maakt duidelijk dat 2/3 van de leerkrachten en schoolleiders vindt dat burgerschapsonderwijs op hun school verder ontwikkeld moet worden. Er bestaat handelingsverlegenheid bij leerkrachten hoe leerlingen te stimuleren een actieve bijdrage te leveren aan de maatschappij. Onderwijs in Sociaal Ondernemerschap kan deze ervaren handelingsverlegenheid verkleinen. Kinderen leren (sociale) changemakers te worden en bij te dragen aan duurzame ontwikkeling. Doel van het praktijkgerichte ontwerponderzoek is het formuleren van overdraagbare ontwerpprincipes voor Leren Sociaal te Ondernemen in de bovenbouw van het primair onderwijs ten einde de ervaren handelingsverlegenheid bij leerkrachten te verkleinen.
Onderzoeksvraag
Mede op basis van een theoretische studie en een verkennend empirisch onderzoek zijn de volgende onderzoeksvragen geformuleerd:
Hoe kan een leeromgeving gecreëerd worden waarin leerlingen in de bovenbouw van het basisonderwijs:
- in verbinding komen met zichzelf, de ander en de wereld?
- leren ondernemen: leren kansen onderkennen, ideeën genereren, initiatieven ontplooien en waarde creëren?
- reflecteren op het leren sociaal te ondernemen?
- Welke ontwerpprincipes voor het Leren Sociaal te Ondernemen vloeien voort uit de beantwoording van bovenstaande deelvragen?
Methode
Het praktijkgericht ontwerponderzoek is uitgevoerd in de bovenbouw van een basisschool. In drie cycli is een systematisch, iteratief proces van ontwerpen en onderzoeken doorlopen dat gekenmerkt wordt door verfijning van problemen, oplossingen, methoden en ontwerpprincipes door een multidisciplinair onderzoeksteam van pabo-studenten, basisschoolleerkrachten en lerarenopleiders (Reeves, 2000, 2006). Ten behoeve van de dataverzameling zijn semigestructureerde (groeps)interviews, speelse werkvorm en focusgroepen ingezet bij de schooleider, leerkrachten en leerlingen van de betrokken basisschool. Daarnaast is een documentanalyse uitgevoerd van het ontwerp-, implementatie- en uitvoeringsproces (logboek leerkracht/hoofdontwerper, verslagen kerngroepoverleg, leerlingwerk, themaplanner).
Resultaten
Onderwijs in Sociaal Ondernemerschap is geïntegreerd in een vakoverstijgend thematisch ontwerp. Het in verbinding komen met de ander en de wereld wordt gerealiseerd tijdens een inleidende kennisweek waar ruimte is voor het in dialoog verkennen van een uitdaging. Leerkrachten zetten hiervoor verschillende werkvormen in. Er zijn geen aanwijzingen gevonden op welke wijze de leerkrachten het in verbinding komen met jezelf stimuleren (mogelijk omdat dit al een vanzelfsprekende plek heeft in de methodiek van de school voor het stimuleren van de sociaal emotionele ontwikkeling).
Tijdens het kansen onderkennen en het ideeën genereren werkt de inzet van een zogenaamde datamuur ondersteunend. Veel aandacht van leerkrachten gaat in de praktijk uit naar het ontwikkelen van agency en eigenaarschap, de leerkrachten stimuleren de leerlingen b.v. om zelf doelen vast te stellen. Daarnaast gaat de aandacht uit naar het begeleiden van het samenwerken. Reflecteren op het leren sociaal ondernemen heeft in beperkt mate plaatsgevonden.
De volgende algemene inhoudelijke en procedurele ontwerpprincipes voor de vormgeving van een onderwijsleeromgeving die het leren sociaal te ondernemen ondersteunt zijn van belang: bepaal welke duurzame ontwikkelingsdoelen centraal staan; bepaal welke onderwijsinhouden en kerndoelen verbonden worden aan het leren sociaal te ondernemen; bepaal welke competentieontwikkeling centraal staat en hoe ontwikkeling hiervan gevolgd wordt; bepaal hoe er aandacht besteed wordt aan de verschillende componenten van het Leren Sociaal Ondernemen; bepaal welke kenmerken van een krachtige leeromgeving voor Leren Sociaal te Ondernemen hoe worden vormgegeven; draag zorg voor sterk onderwijskundig leiderschap; zorg voor gedeelde missie, ambitie en eigenaarschap bij leerkrachten; zorg voor toereikende faciliteiten; doorloop het ontwerpproces gezamenlijk.
Tips en advies
Een basisschool die onderwijs in Sociaal Ondernemerschap succesvol wil adopteren en implementeren in de bovenbouw van het basisonderwijs zou de hierboven bovenbeschreven algemene inhoudelijke en procedurele ontwerpprincipes als richtingwijzer kunnen gebruiken. Het is van belang dat de ontwerpende en uitvoerende leerkrachten goed begrip hebben van de inhoudelijke algemene ontwerpprincipes (duurzame ontwikkelingsdoelen, onderwijsinhouden, competenties, componenten van Leren Sociaal te Ondernemen, kenmerken krachtige omgeving). Aandacht (van het management) voor de algemene procedurele ontwerpprincipes (sterk onderwijskundig leiderschap, gedeelde missie, ambitie en eigenaarschap, toereikende faciliteiten, gezamenlijk proces) is voorwaardelijk. Vakoverstijgend onderwijs (b.v. thematisch onderwijs) leent zich goed voor de implementatie van onderwijs in Sociaal Ondernemerschap. Werk het onderwijs uit m.b.v. een format waarin de inhoudelijke ontwerpprincipes herkenbaar zijn. Het doorlopen van alle componenten van het leren sociaal ondernemen kost tijd, aandacht voor timemanagement in ontwerpfase is aandachtspunt Concrete adviezen die uit het onderzoek voortvloeien: leid een thema inhoudelijk in met een ‘kennisweek’; verken duurzaamheidsuitdagingen met behulp van groepsgesprekken; leg bij het stellen doelen rond een gekozen uitdaging het eigenaarschap bij de leerlingen; visualiseer het leerproces, bijvoorbeeld met behulp van een datamuur; zet in het onderwijs de dialoog tussen leerlingen onderling en leerlingen-leerkracht centraal; zorg voor voldoende ontwerp-, overleg- en evaluatietijd.
Hoe nu verder?
Op grond van de bevindingen opgedaan in dit onderzoek is vastgesteld dat leerkrachten behoefte hebben aan meer concrete handvatten bij het ontwerpen van onderwijs dat aanzet tot leren sociaal te ondernemen. Met name voor (onderdelen van) de inhoudelijke ontwerpprincipes ‘bepaal hoe er aandacht besteed wordt aan de verschillende componenten van het Leren Sociaal Ondernemen’ en ‘bepaal welke kenmerken van een krachtige leeromgeving voor Leren Sociaal te Ondernemen hoe worden vormgegeven’ bestaat behoefte aan meer concrete richtlijnen. Vervolgstap voor het lectoraat Onderwijs & Sociaal Ondernemerschap betreft het onderzoekmatig ontwerpen van tools die in deze behoefte voorziet.