Onderzoekend leren in het speciaal basisonderwijs
Onderzoekend leren is – net zoals in het reguliere onderwijs – een effectieve aanpak voor verschillende vakken op speciaal basisonderwijs. Voor het succesvol implementeren ervan moeten leerkrachten wel beschikken over de nodige vaardigheden en attitudes.
Door de durf te hebben om meer bij de leerlingen te leggen, bleven zij gemotiveerd en waren er mooie resultaten.
Doel
Alhoewel onderzoekend leren in veel literatuur wordt aanbevolen als een effectieve aanpak voor verschillende vakken, wordt daarbij geen onderscheid gemaakt tussen reguliere leerlingen en leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften op sociaal-emotioneel gebied.
Het doel van dit onderzoek was om te ontdekken of de positieve behaalde effecten van onderzoekend leren in het reguliere onderwijs ook gelden voor de specifieke leerling-populatie van het speciaal basisonderwijs op OBS De Stuifheuvel in Zeist.
Onderzoeksvraag
Het onderzoek is uitgevoerd op een basisschool voor speciaal basisonderwijs (sbo) in het midden van Nederland.
Het onderzoek bestond uit de volgende drie vragen:
1.Welke beelden hebben leerkrachten bij onderzoekend leren?
2.Welke leerkrachtvaardigheden en leerkrachtattitudes zijn nodig voor het vormgeven van onderzoekend leren bij leerlingen in het speciaal basisonderwijs?
3.Wat zijn de effecten van een experiment gericht op het stimuleren van leerkrachtvaardigheden gericht op het bevorderen van onderzoekend leren bij leerlingen in het speciaal basisonderwijs op het welbevinden van deze doelgroep?
Methode
Vraag 1 is beantwoord aan de hand van een zelfgemaakte enquête op basis van uitgangspunten uit de literatuur. Bij alle leerkrachten is de enquête afgenomen tijdens een studiedag (N=18).
Vraag 2 en vraag 3 zijn onderzocht op basis van literatuuronderzoek, een quasi-experimenteel onderzoek (de proeftuinen) en observatie.
De proeftuinen zijn kleine onderzoeken in de praktijk om uit te zoeken hoe onderzoekend leren te werk gaat. Deze proeven zijn bedoeld voor de leerkrachten en voor de leerlingen. De proeftuintjes zijn uitgevoerd door vier leerkrachten, twee van groep 5 en twee van groep 7/8. De gehele groep deed mee met de proeftuintjes.
De observaties die in de groepen zijn gehouden betroffen in groep 5 zeventien leerlingen (N=17) en vier door de leerkracht gekozen leerlingen in groep 7/8 (N=4).
Resultaten
Uit de enquête met de leerkrachten blijkt de visie dat onderzoekend leren betrokkenheid, de intrinsieke motivatie, de autonomie en de competentiebeleving van leerlingen bevordert. Keuzevrijheid is daarbij kenmerkend en het lijkt met name een geschikt leerconcept voor de zaakvakken.
Voor het vormgeven van onderzoekend leren in het sbo zijn leerkrachtvaardigheden nodig zoals begrijpend luisteren, ruimte en afwisselende werkvormen bieden, alert zijn op spontane vragen, enthousiasmeren en de interactie tussen leerlingen bevorderen. Als leerkrachtattitudes worden onder andere een creatieve, betrokken, nieuwsgierige en lerende houding genoemd.
De effecten van onderzoekend leren op het welbevinden van sbo-leerlingen zijn minder valide door verschillende testmethodes. Uit de gezamenlijke reflectie met de leerkrachten komt wel naar voren dat de betrokkenheid van de leerlingen tijdens onderzoekend leren hoog was. Het gemiddelde leerling welbevinden nam toe.
Tips en advies
De bovengenoemde leerkrachtvaardigheden zijn van groot belang voor het doen slagen van het onderzoekend leren. Een goede voorbereiding van de lessen is essentieel. Ook is de vraag: Wat mag je van onze leerlingen verwachten? nog niet beantwoord. De constante afwegingen; Waar geef ik de ruimte?, Waar geef ik meer sturing?, Wat en wanneer laat ik los?, Wat kunnen de leerlingen aan? etc. spelen een belangrijke rol.
Het was voor de leerlingen onwennig om zelf een leerdoel te bepalen, maar door een stimulerende houding van de leerkrachten hebben ze het op hun niveau heel goed gedaan. Door de durf te hebben om meer bij de leerlingen te leggen, bleven zij gemotiveerd en waren er mooie resultaten.
Voor leerkrachten is er nog veel te leren, maar de eerste stap is gezet. Voor de school zal het betekenen dat in de themaweken onderzoekend leren een plek zal krijgen in alle groepen. Binnen het team wordt ruimte gefaciliteerd om ‘good practices’ uit te wisselen en mooie ideeën te delen. Veel van de leerkrachtvaardigheden zijn al een tweede natuur voor de leerkrachten, daarom stemt de toekomst hoopvol in het behalen van successen op het gebied van onderzoekend leren. Daar waar mogelijk zal het onderzoekend leren uitgebouwd worden.
Hoe nu verder?
De ervaringen en resultaten uit dit onderzoek laten zien dat onderzoekend leren ook op een school voor speciaal basisonderwijs succesvol kan worden ingezet.
Echter, om onderzoekend leren succesvol te implementeren is het van belang dat de leerkrachten de vaardigheden en attitudes hebben zoals deze in dit praktijkonderzoek naar boven zijn gekomen. Naast antwoorden op de vooraf gestelde onderzoeksvragen zijn in de reflectiemomenten met de leerkrachten een goede lesvoorbereiding en een opbouwende lijn in de school genoemd als belangrijke succesfactoren voor onderzoekend leren. Een verdergaande verdieping in de didactiek van onderzoekend leren is ook van belang.
Het inzetten van de onderzoeksmethode met betrekking tot het meten van het welbevinden van leerlingen heeft niet eenduidig plaatsgevonden. Het inzetten van de Leuvense Welbevinden Schaal vraagt om training en afstemming. Daarnaast had het instrument op meerdere momenten ingezet moeten worden om betrouwbare en valide data te kunnen verzamelen. Hierdoor is er onvoldoende antwoord gegeven op de vraag of onderzoekend leren aansluit bij de (didactische en pedagogische) behoeften van de doelgroep (sbo-leerlingen). In vervolgonderzoek moet de context van de nulmeting (les zonder onderzoekend leren) en de context van de effectmeting (les met onderzoekend leren) vooraf duidelijker uiteengezet worden.