Zonder veerkracht geen leer-kracht

Vanuit ‘samen staan we sterk’ is op de Marnix Academie voor en met studenten uit het partnerschap Partners in Opleiding en Ontwikkeling de Leerkracht Veerkracht Toolkit op onderzoeksmatige wijze ontwikkeld. De tools zijn ontwikkeld naar aanleiding van het in kaart brengen van de behoeften en wensen met betrekking tot de uitdagingen die studenten en starters ervaren op de opleiding en/of in het werkveld.

Doel

Naar aanleiding van de coronacrisis zijn gelden ingezet om het welzijn van studenten te ondersteunen binnen de context van Samen Opleiden & Professionaliseren. De uitdagingen waarmee leraren worden geconfronteerd, nemen toe en worden complexer (Flores, 2017), wat ertoe leidt dat veel leraren binnen de eerste vijf jaar van hun carrière uitvallen (Dekker et al., 2021). Hogere veerkracht bij leraren kan gevoelens van burn-out/stress verminderen en uitval voorkomen (Arnup & Bowles, 2016). Daarom is besloten om het onderzoek te richten op de veerkracht van studenten en is de focus verbreed naar starters. Het doel was om te komen tot tools die studenten en starters in kunnen zetten in situaties die om veerkracht vragen binnen het partnerschap, maar daarnaast opleiders vanuit het instituut en het werkveld handvatten bieden om studenten en starters hierbij te begeleiden. Samen met studenten is een toolkit ontwikkeld om de veerkracht van (toekomstige) leraren binnen partnerschappen Samen Opleiden te ondersteunen. De vier elkaar beïnvloedende dimensies van veerkracht van leraren van Mansfield en collega’s (2016) dienden hierbij als leidraad: professionele, emotionele, motivationele en sociale veerkracht. Door de tools als grensobjecten (Dingshoff et al., 2023) in te zetten in het partnerschap wordt samen een sociaal ondersteuningsnetwerk opgebouwd.

 

Onderzoeksvraag

Op welke manier kunnen laagdrempelige tools de veerkracht van studenten en starters binnen het partnerschap versterken en tevens opleiders vanuit zowel het instituut als het werkveld ondersteunen om de studenten en starters hierin te begeleiden?

Methode

Middels praktijkgericht onderzoek (van der Donk & van Lanen, 2020) zijn in een eerste cyclus de uitdagingen en behoeften bepaald aangaande het ontwikkelen van laagdrempelige tools die de veerkracht van aanstaande en startende leerkrachten in partnerschappen kunnen ondersteunen; een vooronderzoek toonde een gebrek aan dergelijke tools. Zowel student en starters als opleiders vanuit het instituut en het werkveld zijn bevraagd in interviews en onderzoeksworkshops, waarbij de vier elkaar beïnvloedende dimensies van veerkracht van leraren (Mansfield et al., 2016) zijn gebruikt om de gesprekken te verdiepen. Inductieve analyse leidde tot een overzicht van uitdagingen per dimensie per groep respondenten. Vanuit dit overzicht zijn de tools samen met studenten ontwikkeld; startende leraren, maar ook school- en instituutsopleiders fungeerden als feedbackgroepen. Per uitdaging zijn prototypes voor tools ontworpen, die in onderzoeksworkshops in verschillende iteraties zijn getest om de tools steeds verder te verfijnen. Op diverse momenten heeft een expert op het gebied van studentenwelzijn deelgenomen aan het onderzoek; zij introduceerde onder andere benaderingen met betrekking tot mindfulness en zelfcompassie (Toonen, 2022).

Resultaten

De uiteindelijk ontwikkelde toolkit bevat in totaal 21 tools, verdeeld over de vier elkaar beïnvloedende dimensies van veerkracht van leerkrachten (Mansfield et al., 2016), bijvoorbeeld:

• Professionele veerkracht: bewustwording talenten, omgaan met gedrag van leerlingen, voeren van oudergesprekken
• Emotionele veerkracht: alles goed willen doen, werken aan een op groei gerichte mindset, omgaan met emoties
• Motivationele veerkracht: focussen/prioriteren, (doel-)gericht werken aan ontwikkeling, jezelf motiveren
• Sociale veerkracht: hulp vragen, ‘nee’ durven zeggen, feedback geven/krijgen, samenwerken

Naast de tools zijn een veerkrachtcheck en een veerkracht boost opgenomen, maar ook algemene aanwijzingen vanuit zelfcompassie opgenomen in de toolkit. Iedere tool biedt instructies voor de gebruiker en ‘tips & tricks’ voor het ondersteunen van de gebruiker. Via een QR-code worden bovendien aanvullende materialen aangeboden, zoals extra tools/oefeningen, achtergrondinformatie, video’s en podcasts. Op deze website is ook de Praatplaat Leerkracht Veerkracht te vinden aan de hand waarvan men met elkaar in gesprek kan over hoe veerkrachtig men zich voelt en wie/wat er eventueel nodig is om die veerkracht te versterken. Alle studenten en opleiders uit het partnerschap Partners in Opleiding en Ontwikkeling hebben een toolkit ontvangen. Door de toolkit in te zetten in de samenwerking met het werkveld, wordt samen gebouwd aan een sociaal ondersteuningsnetwerk als basis voor veerkrachtige leerkrachten.

 

Tips en advies

De Leerkracht Veerkracht-materialen worden bij voorkeur binnen het geheel van een partnerschap ingezet, individueel en/of in groepen:

1. Zelfstandig gebruik: studenten, starters, opleiders en begeleiders/(starters)coaches zetten de materialen naar eigen inzicht in
2. Gerichte begeleiding: door alle opleiders, begeleiders en/of (starters)coaches rond studenten/starters gebruik te laten maken van de materialen, kan afstemming in de begeleiding ontstaan
3. Implementatie in curriculum/inductiefase: het is aan te raden om de materialen ook preventief in te zetten (in studiecoaching en startersbijeenkomsten); zoek naar een opbouw van welke tools in welke fase van de opleiding/inductiefase ingezet kunnen worden

Aanbevelingen:

• In de drie hierboven beschreven varianten kunnen de Praatplaat Leerkracht Veerkracht en ook de algemene aanwijzingen vanuit zelfcompassie in de toolkit ondersteunend zijn
• Sociale ondersteuning is bewezen helpend voor het versterken van veerkracht, dus het is belangrijk om vanuit beide leercontexten met regelmaat met studenten/starters het gesprek te voeren over hun veerkracht en wie of wat er nodig is om deze veerkracht waar nodig te versterken
• Het is aan te raden om preventief en proactief de veerkracht van collega’s in een partnerschap (van de bestuurder tot en met de conciërge) te ondersteunen door dit op te nemen in de beleidsplannen en cycli van kwaliteitszorg  
• Laat de opleiders en begeleiders/(starters)coaches vanuit beide leercontexten - liefst gezamenlijk - kennismaken met de toolkit en laat zien hoe met de tools gewerkt kan worden; faciliteer ook uitwisseling van ervaringen in relatie tot het werken met de tools, laat waar mogelijk ook de studenten/starters deelnemen aan de gesprekken
• Het begeleiden op veerkracht vraagt ook veerkracht van de opleiders/begeleiders/(starters)coaches, dus het is belangrijk om samen ook het gesprek aan te gaan over de eigen veerkracht en wie/wat er eventueel nodig is om deze veerkracht te versterken
   

Hoe nu verder?

De toolkit is enthousiast ontvangen, de eerste gebruikersreacties zijn in ieder geval veelbelovend. Echter, onderzoek is nodig om de doorwerking van het gebruiken van de tools te bepalen. De wens is in eerste instantie om in vervolgonderzoek de ervaringen van studenten, starters en hun opleiders/begeleiders te volgen (persoonsniveau), maar ook zicht te krijgen op hoe de toolkit de afstemming van begeleiding op veerkracht tussen instituut en werkveld ondersteunt (systeemniveau). In een vervolgonderzoek kan ook de focus van de inzet van de toolkit zich verbreden van Pabo-studenten (niveau 6) naar studenten van de AD PEP (niveau 5) en studenten die de opleiding tot onderwijsassistent in het MBO volgen (niveau 4), maar ook naar studenten van (HBO-)mastertrajecten (niveau 7); de materialen kunnen dan waar nodig aangepast worden aan de verschillende doelgroepen. Door de toenemende lerarentekorten organiseren steeds meer scholen het onderwijs anders, waarbij deze onderwijsprofessionals interprofessioneel moeten samenwerken (Platform Samen Opleiden & Professionaliseren, 2023). De focus van de inzet van de toolkit zou nog verder verbreed kunnen worden naar studenten buiten de educatieve sector, daar uit de eerste gebruikerservaringen blijkt dat de tools ook geschikt zijn of geschikt gemaakt kunnen worden voor deze doelgroepen.